Sunday 25 April 2021

लघु अजान

 लघु अजान 


Ehretia aspera


म्हातोबा टेकडीवर मंदिराच्या पायथ्याशी आणि आमच्या सोसायटीच्या सिमेंटच्या भिंतीत हे झुडुप पहिल्यांदा पाहिलं.

झुडुपाकडे लक्ष जातं  जेंव्हा उन्हाळ्यात सुंदर अशी पांढरी फुलं गुच्छाने लागतात.

ह्याची पानं चामट व खरखरीत असतात, आणि जसजशी ती जुन होत जातात त्यांचा खरखरीत पणा वाढतच जातो.



मार्च / एप्रिल मध्ये उमलणारी फुले




मे- जुन मध्ये लागणारी फळे












जिज्ञासा टॆकडीवरील 5-6 foot उंच लघुअजान:








नंतर ते जिज्ञासा टॆकडीवर, उत्सव सभाग्रुहाच्या बाजुला असं बर्याच ठिकाणी दिसुन आलं, झाडं ओळखु आली कि ती ओळख आपणहुन देतात. तसच हे झुडूप नंतर बर्याच दुर्लक्षीत ठिकाणी आलेलं दिसलं.... नक्कीच कोणतातरी पक्षी ह्याच व्रुक्षारोपण करत असणार असं वाटतं.


हा लघुअजान म्हणजे अजान व्रुक्षाची छोटी आव्रुत्ती ....माझी मावशी वारकरी पंथातील होती, तीच्या मते ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्या हातातली काठी आळंदीत जीथे रोवली तीथेच पुजनीय असा अजानव्रुक्ष जन्माला आला. जो आजही त्या ठिकाणी आहे.



महाजन सरांच्या  देशी  वॄक्ष ह्या पुस्तकात ह्या झाडाची छान माहीती आहे.


गंमत म्हणजे हा लघुअजान आमच्या सोसायटीच्या भिंतीत आला होता, जीथे त्याला छान फुलं/फळं येत होती. असंअसतानाही आम्हाला त्या झाडाची उगाच काळजी वाटु लागली, त्याला माती नसेल, कोणी पाणी घालत नाही ,....आणि मग ते झाड तिथुन उपटुन दुसर्या ठिकाणी हलवलं, आता हलवलेलं झुडुप सुकत चाललय. कदाचीत  पाऊस पडला तर परत वाढेल अशी आशा वाटते .. खुप वाईट वाटत होतं........ पण थोड्या दिवसांनी पाहिलं तर, जीथुन झाडं उपटलं होतं तीथे लघुअजान परत मुळातुन फुटला होता... ते बघुन  अपराधीपणा कमी झाला. 

सोसायटीच्या सिमेंटच्या भिंतीत आलेलं झाडं







आधी हिरवी / मग लाल चुटुक  होणारी फळं






उपटल्यावर मुळांच्या फुटव्यातुन पुनः आलेलं झुडुप



आईन-

 आईन-/ ऎन

Terminalia elliptica  

http://www.flowersofindia.net/catalog/slides/Indian%20Laurel.html


आपल्या टेकडीवर आईनाची पुष्कळ झाडं आहेत.  टेकडीवरचं आवडतं झाडं , पावसाळ्यात तर  त्याच्या पानांना हात लावायचा  मोहच आवरत नाही.  कोवळ्या पानांचा भुभुच्या कानांसारखा अतीशय मऊ स्पर्श असतो. प्रतेक ॠतुत त्याचं  वेगळ रुप असतं..  पावसाळ्यातली मऊ पालवी, फुलं, हिवाळ्यात हिरवी चकचकीत पण कोमल फळं , हिवाळ्याच्या शेवटाला तपकिरी कडकडीत खाली पडलेल्या फळांचा सडा.. उन्हाळ्याच्या सुरवातीपासुन ते पावसाळ्यापर्यत सुंदर मोहर आणि फुलं......






पावसाळ्यात दिसणारी नविन रोपं, काही वर्षे जाळपोळ झाली नाही तर होतील ही पण मोठी......



म्हातोबाच्या मंदिराजवळच्या झाडाला असलेल्या वेगळ्याच लाल रंगाच्या कळ्या


फुलं/कळ्या



भुभुच्या कानासारखं मऊ मऊ पानं


लाल/ हिरवी कोवळी फळं





मगरीच्या पाठीसारखं खरखरीत खोडं

आईन हा काहीसा अर्जुनासारखा दिसणारा भाऊ, अर्जुन नदीकिनारी पाण्यात पाय घालुन बसणारा, आणि हा आपला, शुष्क कोरड्या टेकडीवर पण मजेत रहाणारा. दिसण्यात सारखेपणा असला तरी अंतरंगात फार बदल असेल का वेगवेगळ्या वातावरणाशी जुळवुन घेण्यासाठी............. म्हातोबा टेकडीवर अगदी सुखात नांदतोय कोणीही व्रुक्ष लागवड न करता त्याची नवी रोपं सुद्धा दिसतात जागोजगी........

Saturday 24 April 2021

बीजा Pterocarpus marsupium आणि वावळ Holoptelea integrifolia

दोन – अडीच सेंमी व्यासाची सोनेरी तपकिरी चकती. वार्‍यावर सहज उडू शकणारी. इतकी सहज, की समोरच्या डोंगरावरून उडत सातव्या मजल्यावरच्या माझ्या बाल्कनीमध्ये पोहोचू शकते ही. ही वावळाची शेंग(का फळ?). त्यातच एकच गोलाकार, चपटी बी. सध्या टेकडीच्या बर्‍याच भागात या बियांचा खच पडलेला दिसतो. ही फळं माकडं आवडीने खातात, म्हणून याचं इंग्रजी नाव monkey biscuit. जमिनीवरच्या शेंगांना फारच धूळ वाटली, म्हणून फक्त आतली बी खायचा प्रयत्न केला, तर चालता चालता सोलण्याच्या नादात एक तर ती नाजूक छोटीशी बी खाली पडून जायची, नाही तर तुटून जायची. एक बी कशीबशी तोंडात गेली, पण तेवढ्याने माकडाच्या बिस्किटांची चव काही समजली नाही.  

 

वावळाच्या शेंगेची मोठी बहीण शोभेल अशी दुसरी एक शेंग पण टेकडीवर सध्या भरपूर मिळतेय. वावळ दोन – तीन सेमी व्यासाची असेल तर बीजाची चकती पाच सेमी पर्यंत मोठी. रंग तसाच, आकारही तसाच. आधी  आम्ही बीजालाच वावळ समजलो होतो. पण चकती सारखी दिसली आणि दोन्ही फळं एकाच काळात मिळत असली, तरी वावळ आणि बीजा वेगवेगळ्या कुळातली झाडं आहेत. बीजाची पानं संयुक्त, करंजासारख्या आकाराची, तर वावळाची साधी. बीजाची फुलं एक सेमी आकाराची पिवळी, तर वावळाला हिरवट पिवळ्या ते तपकिरी रंगाचे बारीक तुरे येतात. बीजाची चकती बर्‍यापैकी कठीण, वावळाची हाताने सहज कुस्करली जाणारी.

 

मोठा बीजा, लहान वावळ


बीजा हा भरपूर उंचनीच होणारा, मोठ्या विस्ताराचा पानझडी वृक्ष. हा विशेषतः सह्याद्री आणि सातपुड्याच्या डोंगराळ भागात आढळतो. बीजाची झाडं उन्हाळ्यात फुलतात, आणि पुढच्या हिवाळ्या – उन्हाळ्यामध्ये असंख्य फळं तयार होऊन झाडाखाली खच साचतात, वार्‍याबरोबर ती दूर दूरपर्यंत पोहोचतात. बीजाचं लाकूड कठीण, जड, टिकाऊ असतं. साग आणि सालप्रमाणेच बीजाचं लाकूडही रेल्वे स्लीपर्ससाठी वापरतात. फर्निचर, बैलगाड्या, बोटी, शेतीची अवजारे, खेळणी त्यापासून बनवतात. बीजाचा डिंक  (Malabar Kino) वाळलेल्या रक्तासारखा दिसतो. त्याचे अनेक औषधी उपयोग आहेत. पानेही औषधासाठी वापरतात. बीजाची पाने व बिया खाण्याजोग्या असतात.

 


सकाळच्या कोवळ्या उन्हात चमकणारी बीजाच्या झाडावरची सोनेरी फळं

बीजाचा मोहोर आणि हिरवी फळं


आपल्या देशाचा हिमालयाचा, अतिपावसाचा आणि वाळवंटी भाग सोडला तर वावळ सगळीकडे आढळतो. वावळाचं झाड २५ मीटरपर्यंतही वाढू शकतं. हिवाळ्यात पानझड होते. फेब्रुवारी मार्चपासून फुलांचे छोटे छोटे तुरे दिसायला लागतात, आणि मार्च – एप्रिलमध्ये फळं येतात. त्याच वेळी पालवीही येते. फळं सुरुवातीला हिरवीगार असतात, ती वाळून नंतर बदामी – तपकिरी होतात.

 

वावळाची साल, पानं आणि बिया यांचे औषधी उपयोग आहेत. याचं भक्कम लाकूड इमारतींच्या बांधकामासाठी, शेतीची अवजारं, बैलगाड्या आणि काडेपेट्या – कंगवे अशा वस्तू बनवण्यासाठी वापरतातच, पण ते कोरीव काम करण्यासाठी, कोळसा बनवण्यासाठीही चांगलं समजतात. याची पानं गुरं खातात. या बियांपासून मेळाघाट, चिखलदरा भागात खाद्यतेलही काढतात. 

 

वावळाचं फळ


Friday 23 April 2021

मोई Lannea coromandelica

 टेकडीवर जागोजाग दिसणार्‍या या ‘मोई’ची (Lannea coromandelica) ची ओळख करून दिली ती अभिजितने. तोवर मोईचं नावही माहित नव्हतं. ‘मोई आणि सालई या बहिणी बहिणी आहेत, सहसा त्या जोडीने दिसतात’ त्याने सांगितलं होतं. पण म्हातोबाच्या टेकडीवर तरी सालईशी कट्टी करून मोई एकटीच दिसते. सालईनेसुद्धा मग शेजारी एआरएआयच्या टेकडीवर मोईशिवाय रहायचं ठरवलं असावं.

 

पालवी



उन्हाळ्याच्या सुरुवातीचं, एकही पान नाही, एकही फूल नाही, फक्त आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर खुलून दिसणारे फांद्यांच्या टोकाला आलेले हिरव्या – जांभळ्या फळांचे घोस असं मोईचं रूप मोहवणारं. ते चित्रात बंदिस्त करायचा मोह झालाच. :) 

 

फळांचे तुरे


माझी मोई😊

 

आंब्याच्या कुळातल्या मोईलाही आंब्यासारखा मोहोर येतो. साल गुळगुळीत, बरीचशी गोरीगोरी. पालवी छान लाल रंगाची. पानं – फुलं – फळं दाटीवाटी करून फांद्यांच्या टोकाला येतात, त्यामुळे मला हे झाड चिनी चित्रातलं झाड वाटतं. सालई – मोई बहिणी असतील तर त्यातली सालई गबाळी राहणारी, सालांचा पसारा करणारी बहीण, मोई नीटनेटकी.

 

मोईचा मोहोर

 

फळं धरायला सुरुवात झाली आहे


महाजन सरांनी सांगितलंय, की मोईचं लाकूड बर्‍यापैकी टिकाऊ आणि जलरोधक असतं. त्याचा उपयोग घरबांधणीमध्ये, मुख्यतः फळ्या बनवण्यासाठी, खोकी तयार करण्यासाठी, शेतीच्या अवजारांमध्ये, होड्या बनवण्यासाठी होतो. पानं आणि कोवळे शेंडे गुरं चारा म्हणून खातात. मोईचा डिंक कापड उद्योगात वापरतात. या झाडाची पानं, साल, डिंक यांचे औषधी उपयोग आहेत.

 

टेकडीवर म्हातोबाला जातांना एकीकडे ओळीने मोईची झाडं आहेत. नेहमी जाता येता त्यांचा मोहोर बघत ‘आता थोड्या दिवसांनी यांना मस्त फळं धरतील’ असे मी मनात मांडे खात होते. पण आपल्या टेकडीचा शाप आडवा आला – दर वर्षीप्रमाणे कुणीतरी हा भाग पेटवून दिला. सगळं गवत, झाडोरा जळून गेलाच, पण मोईच्या फांद्यांपर्यंतही धग पोहोचली, सगळा मोहोर करपून गेला.😢

 

 

याच रांगेतल्या एका मोईने चांगलंच चकवलं. झाड वाटतंय तर मोईसारखंच, पण या एकाच झाडाला वेगळी दिसणारी फळं कशी म्हणून आम्हाला प्रश्न पडला. नंतर समजलं, ही फळं नाहीत, ही कुठल्यातरी किड्याची करामत – insect galls आहेत!

 

Insect galls on Moi

मोई आपल्या देशात सर्वत्र आढळणारी, भरभर वाढणारी, देखणी, बहुविध उपयोगी. वनीकरणासाठी एकदम आदर्श. त्यातही एआरएआयच्या टेकडीवर मारुती मंदिरासमोरच्या मोईला मस्त पार आहे. कुणी उत्साही लोकांनी या झाडाच्या फांदीला मस्त जाडजूड दोर बांधून वर चढायची किंवा मोगलीसारके झोके घ्यायची सोय केली होती. माऊ आणि तिच्या सखीने कितीतरी वेळा या दोरावर मनसोक्त खेळून घेतलं आहे. इतका सुंदर झोका आम्हाला पुन्हा कुठे नाही मिळाला!