मराठी नाव: कडु कांद / करणफळ / डुक्कर कंद
Botanical name: Dioscorea bulbifera
Common name: Aerial yam, Air potato, Air yam, Bitter yam
अधिक माहितीसाठी:
http://www.flowersofindia.net/catalog/slides/Air%20Yam.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Dioscorea_bulbifera
ह्या कंद वर्गात खुप गोंधळ उडतो, कारण Dioscorea ह्या कंद वर्गात बर्याच जाती अहेत. Dioscorea alata आणि Dioscorea.bulbifera ह्यात तर खुप साधर्म्य वाटते.
टेकडीवर जो वेल पावसाळ्यात पाहिला तो हा आहे. पावसाळ्यात ह्याची पाने अजस्त्र झाली होती.
आणि ह्या वेलाला पानांखाली असे लहान कंद/ (air pototoes) लगडलेली दिसली. तसेच ह्या वेलाला जमिनीखाली पण मोठे कंद असतात.
हा bulbifera चा कंद विषारी आहे असे बर्याच ठिकाणी वाचलं. पण विषारी म्हणजे हा कंद आपण कच्चा खाऊ शकत नाही. आपल्या सह्याद्रीच्या घाटात अनेक आदिवासी ह्याची सुंदर भाजी करतात असा उल्लेख काही पुस्तकांमध्ये वाचला. आदिवासी जमाती हा कंद वाहत्या झर्‍यांमध्ये/ पाण्यामध्ये टाकुन ठेवतात, व दुसर्‍या दिवशी ह्याची छान उकडुन भाजी करतात. त्यामुळे विष म्हणजे आपल्याला पचायला कठिण असलेल्या प्रथिनांवर प्रक्रिया होऊन (detoxification) ती खाण्यायोग्य बनवतात. असे महाराष्ट्रात बरेच शक्तीवर्धक कंद आपले पुर्वज खात होते, ते ज्ञान आपल्यापर्यंत पोहचले नाही याचे दुःख वाटते.
आयुर्वेदात कंदाचे कैक उपयोग आहेत. पण सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे खुप पौष्टिक असल्याने हा बलवर्धक कंद आहे. एकदा खाल्यावर बर्याच वेळ भुक लागत नाही असं बखर रानभाज्यांची ह्या निलीमा जोरवार ह्यांच्या पुस्तकात वाचलं. जुने लोक लांबच्या प्रवासाला जाण्यापुर्वी ह्याच कंदाला उकडुन सोबत घेउन जात असत असे वाचले.
हिवाळ्यात एका वेलावर पाहिलेले हे असे घोस डुक्करकंदाचेच होते का?? ते शोधतेय सध्या. पण नक्कीच Dioscorea च्या कोणत्या तरी जातीचे असावेत.
फळाच्या आकारावरुन ते Dioscorea oppositifolia चे असावेत असा अंदाज वाटतोय.
पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतर ह्या वेलाच्या पानांचा आकारामध्ये खुप फरक असतो.
http://tropical.theferns.info/viewtropical.php?id=Dioscorea+bulbifera
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5306286/
एकदा एखादी गोष्ट माहित पडली कि जळीस्तळी तिच दिसते. तसंच हा दुर्मीळ / फक्त जंगलात दिसणारा वेल आमच्या सोसायटीच्या वाफ्यात ठिकठिकाणी आलेला दिसला. टेकडीसारखी अजस्र पाने नव्हती पण याचे हवेतले छोटे कंद/ बटाटे मात्र लटकलेले दिसले. दोन दिवसांनी तर गार्डन मध्ये याची शेतीच बघितली. हा वेल खुप सावलीच्या ठिकाणी वेड्यासारखा वाढतो व त्याच्या गर्द सावलीमुळे जवळपासच्या झाडांना नीट येवु देत नाही असेहि वाचले.
Dioscorea alata :
हा वेल विज्ञान आश्रम मध्ये आहे.
ह्याला Indian Purple Yam असेही म्हणतात, म्हणजेच ह्या वेलाच्या मुळाला जो मोठा कंद असतो तो उंदियो मध्ये वापरतात. बर्याच वेळा हा cultivated असतो
पाने जराशी वेगळी आहेत, आणि वेलाला लागडलेले कंद पण आकाराने खुप वेगळे आहेत.
ह्याच्या फुलांकडे कधी लक्ष गेलं नाही पण ह्या वर्षी लक्ष ठेवु.
Dr. Almeida ह्यांनी त्यांच्या flowers of maharashtra ह्या पुस्तकात हे दोन वेल वाढताना एक clockwise आणि दुसरा anticlockwise वाढतो असे म्हटले आहे. वेंलामध्ये वर जाताना असा काही दिशादर्शक फ़रक असतो असं माहीत नव्हतं ,पुढच्या वेळी जावु तंव्हा नीट निरखुन पाहिलं पाहिजे.
