आज टेकडीवरचं हे Celastraceae (Spike-thorn family) वर्गातील झुडुपं बघुन बराच गुंता सुटला.. पुर्वी बघीतलेली बरीच झुडुपं /महालता ज्यांची ओळख पटली नव्हती त्यांची ओळख झाली. अर्थात ह्या पानातील तीनही वनस्पती वेगवेगळ्या आहेत. त्यांच्याबद्दल क्रमशः लिहीत आहे
1 हेंकल
हे झाड पहिल्यांदा पाहिलं तेंव्हा अगदी नविन होतं माझ्यासाठी , पहिल्यांदाच ऒळख पटलेलं, पण त्यानंतर अगदी वारंवार दिसलं हे टेकडीवर....... आता ह्याला फुललेलं पहायचयं येणार्‍या मोसमात, त्याचीच आतुरतेने वाट पहातेयं........दोन मोठ्ठी झाडं आहेतं ओळखीची, लक्ष ठेवायला हवयं....
Sited On: 14/02/2021
at: Mhotoba Tekadi
Common name: Red Spike Thorn,
Botanical name - Gymnosporia senegalensis
मराठी: हेंकल
http://www.flowersofindia.net/catalog/slides/Red%20Spike%20Thorn.html
टेकडीवर आज पर्यंत मला जी छोटी काटा असलेली रोप दिसत होती ( त्यांच्या पानांच्या तांबट देठावरुन मी त्यांना आजपर्यंत धावड्याची रोपं समजत होते :-)), ती हेंकल ची रोपं आहेत, कारण आता भले मोठे दिसू लागले आहेत
४/५ वर्षांपुर्वी हरीशचन्द्र गडाजवळच्या कोकणकड्यावर ट्रान्स सह्याद्री बरोबरच्या ट्रेक सोबत गेलो असता हे झुडुप बघितलं होतं!
हे आठवणीत राहीलं ह्याच कारण असं कि एकाच वेळी फ़ुलं , पानं , कच्ची फळं, पिकुन उकललेली फळं, आणि ह्या एका छोट्याश्या झाडावर (shrub) येवढे किटक होते कि किटकांच साम्राज्यच होतं असं म्हणावं लागेल, पण तेव्हा photography ची सवय नव्हती हे सगळे किटक टिपायला,
आज टेकडीवरचं एक झाड शोधताना ह्याची ओळख पटली.
Sited on: 26 november 2017
at: Kokankada near Harishchandra gad
B.N: Maytenus rothiana
Common name: Roth's Spike Thorn
http://www.flowersofindia.net/catalog/slides/Roth's%20Spike%20Thorn.html
3. कांगुणी /, माळकांगोणी /ज्योतिष्मती
ह्याच कुटुंबातल्या आणखी एका झाडाची फळं मी कोकणात दर वर्षी पाहत आले आहे. आमच्या गावी (कोकणात) गणेश उत्सव मोट्या जोमाने साजरा करतात. गणपतीची आरास म्हणजे मुर्तीवर फुलोर्‍याने सजवलेली मंडपी!!, आणि ह्या मंडपीला कोकणातच उपलब्ध असलेल्या फळाफुलांनी सजवतात. ह्या सजावटीत एका फळांच्या घडाचा वापर केला जातो. रीत म्हणून वापरत असलेत्या फळाची आज ओळख पटली.
Common Name: Black OIl Seed
Botanical Name: Celastrus paniculatus.
http://www.flowersofindia.net/catalog/slides/Black%20Oil%20Plant.html
हा महालता large woody climber आहे, फळांचा वापर बाजारात खुप मोठ्या प्रमाणात गणपतीच्या पुजेसाठी करतात, अनेक हिरव्या फळांचे घड गणेश चतुर्थी मध्ये दिसतात. जे काही दिवसातच पक्व होवुन तीन पाकळ्यांमध्ये उमलतात. आणि आतमधल सुंदर भगवं /लाल बी दिसु लागतं. ह्या झाडाचा आयुर्वेदामध्ये बरेच वापर सांगितले आहेत , म्हणुन ह्या झाडाला जास्त महत्व मिळाले आहे. बुद्धी विकासासाठी brain tonic म्हणूनही ह्याचा वाप्रर करतात. म्हणून ज्योतिष्मती हे नाव पडलं असावं.
पुढच्या वेळी गणपतीत जर गावाला गेलो तर ह्या महालता ला नक्कीच भेटु.
28/05/2021
कोरोनामुळे पुण्याबाहेरची माझी भटकंती पूर्ण थांबली होती, त्यामुळे कंगोनीची महालता मला कधी दिसेल, हे एक स्वप्नच राहिले.
पण आज महातोबाने ते स्वप्न पूर्ण केले, आडमार्गाने म्हातोबाला जाताना दहिवणाच्या झाडांच्या थोडंस पुढे मोहाच्या आणि बारतोंडी च्या झाडावर ही महालता दिसली, तिचे घोस बघताच मला कळले की ही कांगोनी तर नाही ना, Oikos च्या केतकी आणि मानसी कडून लगेच पडताळून पाहिले.
आणि खूप आनंद झाला की आपल्या महातोबाच्या टेकडीवर कांगोनी सारखी पश्चिम घाटात दिसणारी महालता आहे, हे बघून हा प्रश्न नक्कीच मनात येतो खरच पुण्यातल्या टेकड्या ह्या खुरट्या जंगलाच्या प्रकारात मोडतात का?
इंग्रजांनी केलेल्या नोंदीवरून हा निष्कर्ष निघतो की ह्या टेकड्या सवाना सारख्या खुरटी झुडुपे व गवताळ माळराने सारख्या भागात मोडतात. पण इंग्रजांच्या आधी पुणेकरांनी व इथे राहाणार्यांनी ही वृक्ष तोड केल्यामुळे तर नसतील ना झाल्या ह्या सवाना असाही प्रश्न पडतो.....
असो enjoy माळ कांगोनी from deep forest of म्हातोबा.....
